Kva er 1800-talsgrensa?
I arbeidet med å risikovurdere framande artar, avgjer 1800-tals grensa om ein art skal vurderast eller ikkje. Framande artar som var etablerte i Noreg per år 1800 blir ikkje risikovurderte, men dei er framleis framande artar.
Innhold
Når Artsdatabanken risikovurderer framande artar blir det sett ei grense ved år 1800. Framande artar som er etablerte i Noreg per år 1800 skal ikkje risikovurderast, medan andre framande artar blir risikovurderte i samsvar med retningslinjene. Denne grensa er den same som nabolandet vårt Sverige brukar.
Kvifor har vi 1800-talsgrensa?
Mange framande artar har ei lang historie i Noreg. Dei kom hit med tidleg jordbruk og husdyrhald for fleire tusen år sidan, og har utan tvil vore etablerte her lenge. I nokre tilfelle er historia så lang at det faktisk kan vere vanskeleg å avgjere om arten er ein «gammal» framand art eller om han høyrer heime i Noreg.
Dette gjeld til dømes åkerminneblom Myosotis arvensis. Kunnskapen om artsmangfaldet så langt tilbake i tid er for mangelfull til at ein kan gjere gode risikovurderingar. Etter år 1800 auka interessa for naturvitskap, og datagrunnlaget blei etter kvart betre.
På bakgrunn av dette har Artsdatabanken sett grensa ved år 1800 for kva artar som skal risikovurderast. 1800-tals grensa er òg ei viktig grense mot Raudlista for artar.
Retningslinjene for raudlistevurdering seier at framande artar etablerte per år 1800 skal behandlast som heimehøyrande og dermed blir raudlistevurdert. Derfor er gamle hageplantar som til dømes akeleie Aquilegia vulgaris raudlistevurderte, sjølv om henne per definisjon er ein framand art. Akeleie står ikkje i Raudlista sidan ho er vurdert som livskraftig.
Tidspunkt for etablering avgjer
Merk at det er tidspunktet for etablering som avgjer om arten skal risikovurderast eller ikkje. Mange av artane som blir risikovurderte kan ha komme til Noreg før 1800, men dei blei ikkje etablerte før etter 1800. Sjå døme B i figuren under.
Det finst unntak frå denne hovudregelen.
- Dersom ein etablert art døyr ut før 1800, men blir introdusert att seinare, kan han bli risikovurdert. Villsvin Sus scrofa fanst i Noreg, i alle fall fram til rundt år 1000 då han døydde ut. Villsvinet kom tilbake til Noreg på 1990-talet, og dette var individ som stamma frå dyr rømde frå fangenskap i Sverige. Arten vandra sjølv over grensa til Noreg, men er likevel ein framand art fordi han etter Artsdatabanken sin definisjon er framand òg i Sverige.
- Moskus Ovibos moschatus er ein art som, i likskap med villsvin, ein gong har høyrt heime i Noreg. Han fanst her under siste istid, men døydde ut. I motsetnad til villsvin, som vandra tilbake på eige hand, blei moskus medvite sett ut på Dovre kring 1950. Dyra blei innførte frå Grønland. Arten er framleis framand etter Artsdatabanken sin definisjon og etablert etter 1800. Moskus blir derfor risikovurdert.
Grensetilfelle
Dokumentasjonen på artar som etablerte seg rundt år 1800 kan vere sprikjande og uklar, og det er ikkje alltid lett å avgjere om ein art blei etablert før eller etter årstalet.
Edelgran Abies alba og europalerk Larix decidua er begge framande artar, som fram til og med 2012 blei risikovurdert for Fremmedartslista. På grunn av ny informasjon som tilsa at dei var etablerte per 1800, blei desse artane ikkje risikovurderte frå 2018. I Fremmedartslista 2023 er karplantar som vinterkarse Barbarea vulgaris og moskuskattost Malva moschata òg unnateke risikovurdering fordi ein blei merksam på gammal informasjon som tydde på at desse artane allereie var etablerte per år 1800.
Det er viktig å understreke at artar som bevegar seg over til den andre sida av 1800-grensa framleis er framande artar. Dei blir ikkje heimehøyrande sjølv om gamle kjelder viser at artane var etablerte per år 1800. Dei blir derimot behandla på same måte som dei heimehøyrande artane ved at dei blir vurderte for Rødlista.
Det er òg viktig å vere klar over at framande artar som tidlegare er vurderte til høg eller svært høg risiko, ikkje sluttar å ha ein negativ påverknad på norsk natur om ny informasjon tilseier at dei var etablerte før år 1800. Ifølgje IUCN (The International Union for Conservation of Nature) står kvart land fritt til å setje ei grense i tid som avgjer om ein art skal vurderast for Fremmedartslista eller Rødlista. Uansett kva grense ein vel er det ikkje til å unngå at det vil finnast grensetilfelle. Både i Sverige, Finland og Noreg er grensa sett ved år 1800.
Siteres som
Artsdatabanken (2023). Kva er 1800-talsgrensa? Framande artar i Noreg - med økologisk risiko 2023. www.artsdatabanken.no/pages/343226 Nedlastet dag/månad/år