Storhjelm Aconitum napellus L.

Storhjelm er ei 0,8–1,2 m høg, fleirårig urt med tiltrykte dunhår på midtaksen i blomestanden og blomeskaftet. Blada er store og findelte om lag til grunnen. Blomane sit i ein lang klase og er store, monosymmetriske og mørkblå med fem ulikt store, petaloide (kronbladliknande) begerblad. Det største, hjelmen, er utforma som ein pose med botnen opp. Hjelmen er dunhåra og breiare enn høg. Blomen har òg 2–10 kronblad, og det bakre paret er nektarium som går opp i hjelmen, medan dei andre er smale og små eller manglar. Arten har oftast tre fruktblad som vert til godt utvikla skolmkapslar med vengjekanta, slette eller ujamne frø.

Arten er truleg berre tetraploid med grunntal x = 8. 2n = 32. Teljingar er ikkje utførte på norsk materiale. Det er mange rapportar om di- og triploide tal (2n = 16, 24), men vi trur at dei diploide teljingane gjeld arten A. variegatum L., som er godt dokumentert som diploid, og at dei triploide teljingane gjeld A. ×cammarum L., hybriden mellom diploid A. variegatum og tetraploid A. napellus.

Storhjelm er innført som prydplante, truleg frå 1600-talet eller tidlegare, og er bufast. Han står att frå hagar eller er stundom frøforvilla i eng- og skogkantar og på skrotemark i nemoral til nordboreal sone. Arten er ikkje vanleg, men er funnen spreidde stader i kyst- og dalstrøk frå Oslo og Hjartdal (Telemark) nord til Porsanger (Finnmark). Han er mest hyppig i Nord-Noreg. Storhjelm er heimleg i Vest- og Mellom-Europa.

Kartet inneheld truleg både funn av Aconitum ×cammarum og dyrka funn. Funn dokumentert med herbariebelegg er det mogleg å revidere, men alle observasjonar (óg dei med bilete av di dei ikkje syner diagnostiske karakterar) inneheld truleg store mengder feil. Den angjevne nordgrensa i Porsanger byggjer på herbariebelegg som enno ikkje er synleg i Artskart.

Storhjelm skal vere svært giftig. Spesielt er det rota som inneheld alkaloidet akonitin, ei sterk nervegift. Særs avhengig av mengde har planten vore nytta dels medisinsk som smertestillande og dels for å drepe, mellom anna som pil- og spydgift. I Kina var etter sigande ein annan Aconitum-art, A. dissectum D.Don ein favoritt for familiedrap når kinesiske keisarar skulle rydde unna brysame slektningar.

Det finst ikkje konkrete bevis på at arten blei dyrka som klosterplante i Noreg, men namn som «munkehætte» og «monkshood» som skal vere nytta om planta (men som òg er nytta om slekta), tyder på ei tilknyting til klosterhagar. Hartvig (2015) angjev arten som dyrka i Danmark i mellomalderen. Åsen (2015) nemner fleire indikasjonar på at planten kan ha ei historie òg i Noreg attende til mellomalderen.

Arten A. napellus er svært formrik. I Flora Europaea (Tutin mfl. 1993) vart ni underartar aksepterte, og nokre til har vorte publiserte sidan. Kvar av dei veks i noko avgrensa område i åstrakter frå Pyrenearhalvøya gjennom Mellom-Europa og Balkan og aust til ein isolert delpopulasjon i Midt-Russland. Alle dei forvilla plantane i Norden har vore førde til subsp. lusitanicum Rouy, som er nokså vidt utbreidd i Vest- og Mellom-Europa.

Hegre H og Elven R. Storhjelm Aconitum napellus L. www.artsdatabanken.no/Pages/286521. Lasta ned <dag/månad/år>.